The everlasting questions (3)

"Behind this mask is not a man, is an idea." V, V for Vendetta.

But what is the different between a man, and an idea, especially when we take the animal out of the men ?

Gần đây tôi có xem Pi, một bộ phim được nhiều người đánh giá là hay. Tuy đặt trên nền toán-tin, tác giả muốn nói đến quá trình nhận thức của con người về toàn thể thế giới, những ám ảnh điên cuồng và vinh quang của các nhà khoa học nói chung, và về chuyện cái giá mà họ phải trả liệu có xứng đáng hay không. Có một câu được lặp đi lặp lại nhiều lần trong độc thoại của nhân vật chính : “…my mother told me not to stare into the sun…”, ám chỉ một thông điệp xuyên suốt : đừng có cố giải mã cuộc sống, hãy sống. Theo tôi, thông điệp này ngu xuẩn và là một sự báng bổ với rất nhiều nhà khoa học chân chính, không vĩ cuồng, không điên khùng như nhân vật chính trong Pi, những người đã dùng cả cuộc đời và trí óc, giúp cho nhân loại ngày một văn minh, bằng cách giải mã những bí mật trong cuộc sống. Phải chăng đó chính là một trong những cách sống đáng kính trọng nhất ?

Trong Pi, có một chi tiết về máy tính : khi bị nhà nghiên cứu bắt nó giải quyết một vấn đề cơ bản nhất, cái có lẽ sẽ cho ra lời giải về mọi điều trong thế giới, máy tính rơi vào mê cung của những vòng lặp không lối thoát, và cho ra một lời giải. Nó không phải là lời giải của vấn đề trên, mà lại là bằng chứng cho thấy ở một góc độ nào đó, máy tính trở nên có ý thức tự thân, nó cảm được sự tồn tại của mình và muốn đưa ra một thông điệp.

Đây là một ý hay, có điều lại không mới : Hơn mười năm trước, ý tưởng này đã có trong Ghost in the Shell 1, và được trình bày hay hơn hẳn.

Nếu có thể chê GiTS ở một điểm gì, đó hẳn là sự “quá thông minh” của đạo diễn. Một mẩu nhỏ của GiTS cũng trở thành điểm nhấn trong một tác phẩm như Pi. GiTS movies súc tích đến mức căng thẳng, khi mà mỗi dòng đối thoại đều khiến tôi phải ấn Pause và suy nghĩ thật kỹ. Điều đó không hẳn đã là hay. Vì thế hai tập GiTS hay nhất mà tôi được xem lại chính là hai seri phim : The laughing man và The individual eleven. Khi dãn ra thành phim nhiều tập, đạo diễn có một không gian lớn hơn để phát triển các tư tưởng, có thể để những khoảng lặng, có thời gian xây dựng một cấu trúc phim chi tiết hoàn thiện hơn. Điều này cũng giống như có những câu chuyện dài, tinh vi và sâu sắc, nếu viết thành truyện ngắn thì rất hay, nhưng chỉ thật sự tuyệt hảo khi viết thành tiểu thuyết.

3.It's because we're all alive that we're sad. (*)

Khi xem các phim GitS trước, tôi không bao giờ tưởng tượng được sẽ có lúc Kusanagi - the Major có người yêu. Tôi không hình dung ra được một tính cách phù hợp hài hòa với cô gái có cơ thể máy, trầm tư, mạnh mẽ và thông minh tuyệt đỉnh này. Thế rồi Hideo Kuze xuất hiện và chuyện tình của hai người thuyết phục đến mức tôi ngờ rằng đạo diễn đã ém Hideo Kuze ngay từ trước khi GitS công chiếu tập đầu tiên.

Khoảng giữa bộ phim dài Individual Eleven, quá khứ của Kusanagi được tiết lộ. Người ta vốn ít nghe nói thông tin về đời tư của cô, chỉ biết từ nhỏ Kusanagi đã có một cơ thể hoàn toàn là máy (cyborg body). Thật ra cô bé đã bị tai nạn máy bay. Tất cả hành khách đều thiệt mạng, ngoại trừ cô và một cậu bé ngồi cạnh. Tuy không chết, cô rơi vào trạng thái hôn mê sâu, không tỉnh lại được. Cậu bé thì bị liệt toàn bộ cơ thể, trừ cánh tay trái. Lâu ngày, nằm trong bệnh viện cạnh nhau, cậu bé, lúc này mất hết gia đình và bị họ hàng bỏ rơi, đã bắt đầu coi cô bé như người bạn duy nhất của mình. Cậu thầm cầu cho cô bé tỉnh lại, và quyết tâm gấp một ngàn con hạc giấy (người Nhật cho là nếu gấp đủ một ngàn con hạc, thì ước nguyện sẽ thành hiện thực). Vì thế cậu tập gấp hạc chỉ bằng bàn tay trái. Làm chưa đủ số thì tình trạng cô bé xấu đi, và người ta bảo cô bé đã đi đến một nơi rất xa. Trong hai năm sau đó, cậu bé không nói chuyện với ai, chỉ liên tục gấp hạc trong im lặng. Cứ như thể chuyện đó là một nhiệm vụ quan trọng được giao cho cậu. Muôn vàn con hạc giấy tràn ra khỏi giường bệnh của cậu, tràn xuống sàn nhà, nhiều quá đến nỗi y tá phải cất vào hòm giấy, rồi hòm giấy nhiều quá đầy cả một bức tường. Cho đến khi bác sĩ đến hỏi cậu có đủ dũng cảm để thực hiện một ca phẫu thuật khiến cậu có thể hoạt động như người bình thường không. Cậu bé không trả lời. Có còn gì chờ đợi cậu trong thế giới ngoài kia nữa đâu ? Cậu chẳng còn muốn bất cứ điều gì, ngoại trừ việc gấp những con hạc giấy.

Cuộc sống cứ thế trôi đi, cho đến một ngày có một cô bé tìm được đường vào trái tim cậu. Cô bé có cơ thể bằng máy, được bác sĩ mang đến chơi với cậu, có lẽ nhằm thuyết phục cậu. Đấy là một cô bé vui vẻ, hiếu động. Cô đã phải chịu đựng rất nhiều để thích ứng với các bộ phận máy móc trên người, nhưng cô không hề than vãn. Trái lại cô còn động viên cậu bé thực hiện phẫu thuật. Cậu bé thường ngồi im lặng và nghe cô bé nói. Rồi một hôm cậu bé đột nhiên mở miệng : "Bạn có gấp được hạc bằng bàn tay máy kia không ? Nếu được thì tớ sẽ chịu phẫu thuật." Cô bé với cơ thể máy có thể chạy nhảy nhanh hơn cả người thường, nhưng với những việc khéo léo như vậy, cô chưa làm được. Dù rất cố gắng, cô không gấp được con hạc nào cả. Thất vọng, cậu bé nói rằng nếu phẫu thuật làm cậu không còn gấp được hạc cho cô bé đã chết trước đây, thì chẳng thà cậu cứ như bây giờ.

Sau hôm đó, cô bé không đến chơi với cậu nữa, và nói cô sẽ tiếp tục tập gấp hạc cho cậu. Chỉ sau khi cô bé ra đi, cậu bé mới nhận ra cô bé người máy này và cô bé bạn cậu hai năm trước chỉ là một. Cậu tự hứa với mình sẽ đi tìm cô bé. Với quyết tâm mới, cậu đã vượt qua được tất cả những khó khăn trong việc làm quen với cơ thể máy và sống lại cuộc sống bình thường.

Phải hơn hai mươi năm sau họ mới gặp lại nhau. Trong thời gian dài ấy, cả hai đều đã thay đổi rất nhiều cơ thể máy khác nhau, và không thể nào biết người kia sẽ chọn một hình dạng bên ngoài như thế nào. (Tôi nghĩ thật là tuyệt nếu mình có thể gặp lại một người bạn trong quá khứ, thấy người đó đã trở thành một người tốt, thú vị. Chuyện đó không xảy ra với tôi. Mọi sự chỉ như lời Hideo Kuze : "Water flows to lower height, and so does the human heart.")

Chiến tranh thế giới thứ 3 rồi thứ 4 ập đến, cậu bé vào quân ngũ, phiêu bạt đến nhiều vùng đất khác nhau. Trong những chuyến đi xuyên châu lục đó, ở cậu nảy sinh một sự cảm thông và gắn kết sâu sắc với những người nghèo, những người không vị thế, không tiền bạc. Tư tưởng của cậu hoàn thiện, rồi tiến đến lý tưởng. Bất mãn với sự bất công và tình trạng lạc hậu ngu dốt đè nặng lên tầng lớp này, cậu trở thành một người hoạt động độc lập, một phần tử khủng bố, một người cách mạng. Cũng sở hữu cùng một cảm nhận mạnh mẽ về lẽ phải, Kusanagi chọn một con đường khác : chống tội phạm. Với khả năng lãnh đạo và tư duy chiến thuật, cô trở thành đội trưởng đội đặc nhiệm số 9. Cô cùng với đồng đội điều tra seri khủng bố Individual Eleven, và việc đó dẫn đến Kuze. Vụ điều tra này là nội dung chính của phim, vì quá dài nên không thể kể ra ở đây.

Biết đến sự tồn tại của Kuze sớm, nhưng chỉ đến tập cuối, hai người mới thực sự ở bên cạnh nhau, nói chuyện với nhau. Hoàn cảnh cũng thật trớ trêu : Quân đội dùng pháo và rocket tấn công vùng phiến loạn đòi tự trị, một quả rocket nổ gần hai người, khiến hai người tụt xuống một cái hố, bị bê tông và gạch vụn bịt kín ở trên, trong khi trong một thời gian ngắn nữa, đầu đạn hạt nhân sẽ đáp xuống, và sẽ giết chết toàn bộ tất cả cư dân vùng này.

Những lời hai người nói với nhau đơn giản, không có gì đặc biệt.

Kusanagi hỏi : "Anh có thể gấp hạc không ?"

Kuze : "Bây giờ chỉ cần download phần mềm thì ai cũng làm được."

Kusanagi : "Em không hỏi với ý đấy"

Kuze : "Em có thể gấp hạc chỉ với bàn tay trái ?"

Kusanagi : "Bây giờ em làm được rồi."

Kuze hỏi : "Em cũng giống như một người đã trụ lại được trước nỗi cô đơn. (You seems to be someone who has also survived solitude.) Anh vẫn chưa hỏi tên em."

Kusanagi : "Em không biết. Mặc dù em đã thay đổi rất nhiều bí danh. Chẳng phải anh cũng vậy sao ?"

Kuze : "Ừ. Anh đã tìm kiếm em trong một thời gian rất dài."

...

Không chỉ ngôn từ mà cả cái cách họ nói với nhau cũng chậm rãi và bình thản. Không có những cảm xúc thường thấy bật ra như sự biểu lộ nhớ nhung dồn nén hay cái bồn chồn sợ hãi khi thời gian, như cát chảy xiết qua những ngón tay, đang dần cạn mãi đi, những phút vô tận ngắn ngủi sắp rời bỏ cuộc sống của cả hai người. Kuze không có một gương mặt máy biết biểu lộ cảm xúc. Kusanagi chỉ có rất ít. Không có động từ yêu. Không có cái hôn nào cả. Chỉ có một cái ôm. Vượt hơn tình yêu nam nữ, những gì tôi cảm nhận được là một tình yêu trong trắng và trọn vẹn của hai con người đã trải qua vô số mất mát và cô đơn. Nó có gì đó làm tôi nhớ đến cái giây phút yêu thương trinh trắng nhất khi hai đứa bé con nằm cạnh nhau sưởi ấm cho nhau trong truyện Người đàn ông có bộ mặt cười. Kusanagi và Kuze, cả hai đều không sở hữu một cơ thể thực, thậm chí không có cả tên, trong ý thức của họ, kỷ niệm chỉ mơ hồ phảng phất, cả giới tính cũng thế, họ thông minh, rất thông minh, và cảm nhận về lẽ phải của họ là không thể lay chuyển. Ngập trong cảm thức hiện sinh đặc thù của GitS, ngay cả một quả bom nguyên tử nổ ngay bên cạnh cũng không làm rung động tình cảm của họ chút nào. Tình yêu của họ đầy tràn tự nhiên như chính lẽ phải, nó không phải là cái khát khao được hưởng thụ cảm giác ngây ngất trong thời gian sắp tới, cũng không phải là nỗi hoài nhớ ngọt ngào về quá khứ. Tôi nghĩ đây là dạng cảm xúc có thể làm rung động cả những tâm hồn từng trải nhất trong cái cuộc đời ngắn ngủi, buồn và độc ác này.

Kuze không có một gương mặt máy biết biểu lộ cảm xúc. Kusanagi chỉ có rất ít. Không có động từ yêu. Không có cái hôn nào cả. Chỉ có một cái ôm. Và cùng lúc đó, là bài hát cuối cùng của Tachikomas :

It's because we're all alive that we're sad.

When we raised our hands and let the sunlight filter through

we can see our blood coursing through them like a vivid red.

Even earthworms, mole crickets

and water striders

are all, all alive

and all our friends.

We're all alive.

It's because we're all alive that we laugh.

We're all alive.

It's because we're all alive that we're glad.

When we raised our hands and let the sunlight filter through

we can see our blood coursing through them like a vivid red.

Even dragonflies, frogs

and honey bees

are all, all alive

and all our friends.

Lời bài ca trẻ con mà làm tôi cảm động không kém gì những lời của Roy trong Blade Runners. Tình yêu có thể rộng lớn hơn sự hy sinh, nhưng sự hy sinh chính là dấu hiệu cao cả nhất của tình yêu.

--------------------

Hai seri GiTS kể trên đều vô cùng giàu có về tư tưởng, mặc dù tuyến chính của The laughing man ảnh hưởng từ Catcher in the rye và The individual eleven có một ít ảnh hưởng từ cuộc đời của Che. Hầu hết các nhân vật trong phim đều thông minh, cho dù họ thiện hay ác, hoặc mục đích của họ là gì. Mỗi seri dài khoảng 13h được gắn kết rất chặt khiến cho tôi cảm giác không giống như khi xem phim truyền hình, mà như xem một bộ phim rất dài. Rất nhiều khi, tôi phải dừng lại hoặc xem lại một đoạn để suy ngẫm, để hiểu bên trong những nhân vật trong phim, điều gì đang diễn ra, câu nói của họ có ý nghĩa như thế nào, mục đích của nó là gì, họ đang cảm thấy điều gì. Dù là nỗi buồn thường nhật, sự cô đơn hiển hiện ở khắp nơi, những hi sinh thầm lặng, nỗi ngao ngán hay sự căm phẫn, khoảng lặng trước cái chết, dù là sự mất mát, sự an ủi, tình yêu hay cảm nhận về lẽ phải, tất thảy đều sâu sắc đáng kinh ngạc, đều làm tôi thỏa mãn, nhiều lần làm tôi xúc động.

Có lẽ sẽ còn rất lâu nữa, cho đến khi tôi lại được xem một bộ phim hay đến như thế.

--------------------

(*) : Mải viết mà quên mất không đề cập đến lý do tại sao tôi thắng được cái bệnh lười mà ngồi gõ. Đấy là vì tôi đang xem phim truyền hình Hongkong trong các bữa trưa, bộ Hồ sơ trinh sát. Bộ này làm về điều tra vụ án khá được nhưng lại có mấy mối tình tay ba với những nhân vật có cách ứng xử "cao thượng, hi sinh". Cứ xem đến những đoạn tình ái là tôi lợm giọng, bởi sự ước lệ sáo rỗng trong các cách ứng xử đó, cùng một loại với các đạo đức ước lệ trong các sách dạy người lớn. Bề ngoài khoác vẻ cao thượng, hi sinh, bên trong chỉ là những mẩu đạo đức đóng hộp, sự thiếu hụt cái tôi, lòng tốt ngu xuẩn, sự lụy tình phi lý, đáng chê trách thì lại được nâng lên là khuôn mẫu.

Có thể đối với nhiều người xem, đấy chả phải là vấn đề gì. Đối với nhà làm phim, cũng là nghệ sĩ, tôi rất dị ứng. Một người nghệ sĩ cũng nên/phải là một nhà đạo đức. Nói như Camus : "ước lệ là phi nhân tính", một người nghệ sĩ phải có trách nhiệm đạo đức với tác phẩm mình làm ra. Con người vốn thích bắt chước, sẽ có bao nhiêu cô gái vì ảnh hưởng phim này, cũng lụy tình một cách dở hơi như các nhân vật nữ ? Rồi cái câu ngu xuẩn lặp đi lặp lại không yêu thì "chúng mình mãi mãi là bạn". Rồi "cảm tình thì làm sao giải thích được" (are we in the middle age ?)

Tôi coi đấy là một tội lỗi.

--------------------